اغلب مفسّران و دانشمندان علوم قرآنی در وجه اعجاز قرآن کریم بحث کرده‏اند. برخی از ایشان بر جنبه‏های بلاغی و لفظی تأکید کرده‏اند و برخی دیگر بر جنبه‏های معنوی و محتوایی.
اشکالاتی که در بحث اعجاز بلاغی وجود دارد، یکی این است که چرا لفظ اعجاز در قرآن کریم استعمال نشده است و آیا اطلاق این لفظ بر آیه و بیّنه رواست ؟
دیگر آنکه چرا در قرآن کریم و احادیث ائمه طاهرین علیهم‏السلام به وجه فصاحت و بلاغت اشاره‏ای نشده و بجای آن از اوصافی مانند هدایت و نور و آیه و بینه و برهان و حجت و سلطان استفاده شده است ؟ جنبه‏های معنوی و محتواییِ اعجاز قرآن کریم، نسبت به جنبه‏های بلاغی و لفظی، از اهمیت بیشتری برخوردار است و بعضی از علمای شیعه بر آن تأکید فراوان کرده‏اند.

اعجاز / وجوه اعجاز / اعجاز بلاغی / فصاحت و بلاغت / وجه معنوی و محتوایی / آیه / بینه/ برهان / حجت / هدایت / تحدّی.

از قرون اولیه اسلامی، مفسّران و دانشمندان مسلمان به تحقیق در وجه اعجاز قرآن کریم همت گمارده و وجوه مختلفی را با مصادیق و شواهد قرآنی ذکر کرده‏اند. بعضی از این وجوه بر جنبه‏های لفظی و بلاغی تأکید دارد، همانند: فصاحت و بلاغت و اسلوب و نظم. و بعضی دیگر به جنبه‏های معنوی همچون : اشتمال بر معارف و حقایق عالی و هدایت و راهبری بشر.

آنان که بر اعجاز بلاغی قرآن کریم تأکید دارند، می‏گویند: آنچه که در همه سوره‏های این کتاب آسمانی وجود دارد، همان بلاغت و فصاحت محیّر العقول آن است و چون قرآن کریم به آوردن سوره‏ای به مانند آن تحدی کرده است، وجه اعجاز در تمامی سوره‏ها وجود دارد، در حالی که بعضی از وجوه مذکور در مبحث اعجاز در تمامی سوره‏ها موجود نیست. مثلاً اِخبار از غیب یا آیاتی که معجزات علمی شمرده می‏شود، در همه سوره‏های قرآنی نیست. بعلاوه وجه اعجاز بایستی مورد اذعان و اعتراف اصحاب و معاصران پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم باشد، در حالی که بسیاری از معارف عالیه و اخبار علمی و غیبی قرآنی در قرون بعد به اثبات رسیده است و برای مردم آن عصر، اعجاز تلقی نمی‏شده است.
جمهور دانشمندان علوم قرآنی و مفسّران قرآن کریم ـ اعّم از عامّه و خاصّه ـ بر وجه بلاغت و فصاحت اعجاز تأکید کرده‏اند. علامه مجلسی قدس سرّه پس از بحث مستوفا درباره آیات و احادیث اعجاز می‏نویسد :
«اما در باب وجه اعجاز، جمهور از عامه و خاصه، از جمله شیخ مفید(1) قدّس سرّه بر این اعتقادند که اعجاز قرآن به واسطه آن است که در طبقه علیای فصاحت و بالاترین درجه بلاغت قرار دارد و فصحاء عرب با سلایق مختلف خود و علمای بلاغت با مهارتی که در فن بیان اسالیب کلام دارا هستند، آن را می‏شناسند، فصاحت و بلاغتی که در قرآن کریم در زمینه‏های مختلف بکار رفته است، همچون اخبار از مغیبات و علوم الهی و مبدأ و معاد و مکارم اخلاق و حکمت علمی و عملی و مصالح دینی و دنیوی» (مجلسی،بحارالانوار،ج17،ص224)
ابن سنان خفاجی (م 466 ق ) ادیب و شاعر شیعی در مقدمه کتاب سرّ الفصاحة می‏نویسد : «برای هرکس که بخواهد به بحث در اعجاز قرآن بپردازد، راهی جز آن نیست که با اسرار فصاحت و بلاغت آشنا شود» (سرالفصاحة، ص 4).
قطب الدین راوندی (م 573 ق ) دانشمند بزرگ شیعی در کتاب الخرائج و الجرائح در باب وجوه اعجاز قرآن، به تفصیل سخن می‏گوید، و پس از ذکر هفت وجه معروف آنها می‏نویسد : «اشبه این اقوال به حق و اقرب آنها به حجت، قول کسی است که وجه اعجاز را فصاحت خارق‏العاده آن می‏داند، زیرا فصاحتی که افزون بر قدر فصاحت فصیحان باشد، اعجاز خواهد بود.» (بحارالانوار، ج 92، ص 128)
حکیم و متکلم نامدار شیعی خواجه نصیرالدین طوسی (م 672 ق ) در کتاب گرانقدر تجرید الاعتقاد می‏گوید : در باب اعجاز قرآن، برخی گفته‏اند به واسطه فصاحت آن است، برخی می‏گویند به واسطه اسلوب و فصاحت آن هر دو است و برخی هم به صرفه معتقدند. و هر سه این اقوال محتمل است.
علامه حلی (م 762 ق ) فقیه نامدار شیعی در شرح عبارت خواجه، ضمن محتمل شمردن اقسام ثلاثه می‏گوید: «اهل حق وجه اعجاز قرآن را عبارت از فصاحت و اسلوب آن می‏دانند.» (تجرید الاعتقاد، ص 281) دانشمندان عامه نیز از دیرباز بر وجه بلاغی اعجاز قرآن کریم تأکید کرده‏اند. ابوهلال عسکری (قرن چهارم) در مقدمه کتاب الصناعتین می‏نویسد: « پس از معرفت خداوند ـ جل ثنائه ـ سزاوارترین علوم به تعلّم و شایسته‏ترین آنها به حفظ، علم فصاحت و بلاغت است که اعجاز کتاب خدا بدان وسیله شناخته می‏شود» (کتاب الصناعتین، مقدمه ).
ابوالحسن علی بن عیسی رمانی (م 386) در کتاب النکت لاعجاز القرآن، هفت وجه از وجوه اعجاز قرآن را نام می‏برد و درباره آنها به شرح و توضیح می‏پردازد. این وجوه عبارتند از : ترک معارضه، تحدّی با عموم، صرفه، بلاغت، اخبار غیبی، نقض عادت و قیاس آن با سایر معجزات. امّا گفتنی است که در این کتاب، تنها وجه بلاغت، از تفصیل نسبی برخوردار است و سایر وجوه به اجمال تمام بازگو شده است. در حقیقت در این رساله، رمانی بی‏آنکه سایر وجوه اعجاز را انکار کند، به شرح و بسط بلاغت قرآنی می‏پردازد، و شواهد متعدد آیات قرآنی را در اثبات مدعای خود، یکی پس از دیگری در معرض انظار قرار می‏دهد. (1)
ابو سلیمان خطابی (م 388 ق) می‏گوید : «قرآن کریم بدان سبب معجزه است که فصیحترین الفاظ را با بهترین تألیف و نظم در بیان اصحّ معانی آورده است .» (ثلاث رسائل، ص 27)
قاضی باقلانی (م 403 ق ) در کتاب معروف خود اعجاز القرآن، بلاغت و فصاحت را وجه اعجاز قرآن کریم دانسته و می‏نویسد : «کسی که به وجوه خطاب معرفت داشته باشد و طرق بلاغت و فنون فصاحت را بداند، اعجاز قرآن را خواهد شناخت.» (اعجاز القرآن، ص 51)
جرجانی (م 471 ق ) در دو کتاب خود، «دلائل الاعجاز » و «اسرار البلاغه »، درباره بلاغت قرآن کریم بحث کرده و از آن به نظم تعبیر نموده است. وی می‏نویسد: «اعراب از آوردن همانندی برای قرآن در نظم ناتوان ماندند. و تحدّی قرآن با آنان، بر سر این بود که اگر می‏توانند در هر مضمونی که می‏خواهند گفتاری بیاورند که از نظمی به سان نظم قرآن یا نزدیک به آن برخوردار باشد. » (ثلاث رسائل، ص 141).
زمخشری (م 538 ق ) لغوی و مفسر معروف می‏نویسد : «برای درک معجزه رسول خدا و معرفت لطایف حجت و آیت نبوت او، چاره‏ای جز دانستن علم معانی و بیان نیست. » (الکشاف، ج 1، ص 3)
فخر رازی (م 606 ق) در کتاب «نهایة الایجاز فی درایة الاعجاز » می‏نویسد : «وجه معقول اعجاز قرآن کریم، فصاحت آن است» (نهایة الایجاز، ص 82).

در نقد اعجاز لفظی و بلاغی، از دو ناحیه می‏توان سخن گفت. اول: نقد اطلاق لفظ معجزه بر آیات و بینات و حجج انبیاء و رسولان الهی. دوم: نقد نظریه‏ای که فصاحت و بلاغت را وجه اصلی اعجاز قرآن کریم به شمار آورده است .

کلمه «اعجاز» در لغت به معنی ناتوان ساختن است، چنانکه می‏گویند : «اعجزه فلان ای صیّره عاجزا» (المعجم الوسیط، ص 585) و در اصطلاح متکلّمین، اظهار امری غیر عادی و خارق‏العاده است که مطابق دعوی مدّعی نبوت باشد (کشف المراد، ص 275) و یا آنکه اظهار امری خارق العاده است که مقرون به تحدّی باشد و مردم از آوردن مانند آن ناتوان باشند (اللوامع الالهیه، ص 212)، و یا آنکه پیامبر به عنوان شاهد صدقی برای دعوتش، خرق قوانین طبیعی کرده و امری را اظهار کند که دیگران از انجام آن ناتوان باشند (البیان، ص 33)
امّا واژه اعجاز در قرآن کریم در این معنا استعمال نشده است و به جای آن، از واژه‏های دیگری همچون آیه، بینه، حجّت، برهان، سلطان و غیره استفاده شده است. مثلاً درباره خداوند آمده است : «فلله الحجة البالغة» (انعام، 149) خدا را حجت بالغه است. درباره رسولان آمده: «جاءتهم رسلهم بالبینات» (روم، 9) رسولانشان با بینات به نزد آنها آمدند. درباره ابراهیم علیه‏السلام آمده: « و تلک حجتنا آتیناها ابراهیم علی قومه» (انعام، 83) این حجّت ماست که آن را به ابراهیم عطا کردیم تا بر قومش احتجاج کند. درباره بنی‏اسرائیل آمده: «سل بنی اسرائیل کم آتیناهم من آیة بینة» (بقره، 211) از بنی اسرائیل بپرس که چقدر آیه بینه به ایشان عطا کردیم.درباره موسی علیه‏السلام آمده: « و لقد ارسلنا موسی بآیاتنا و سلطان مبین» (غافر، 23) ما موسی را با آیات و سلطان مبین ارسال کردیم. و نیز آمده: « و اضمم یدک الی جناحک تخرج بیضاء من غیر سوء آیة اخری » (طه، 22) دستت را به پهلوی خود منضمّ کن، تا سپیدی به عنوان آیه‏ای دیگر بیرون آید. خلقت معجزه‏آسای عیسی علیه‏السلام را از مریم، آیه نامیده و فرموده: «و جعلنا ابن مریم و امّه آیة» (مؤمنون، 50) عیسی و مادرش را نشانه قرار دادیم. درباره قرآن کریم فرموده: «بل هو آیات بینات فی صدور الذین اوتوا العلم و ما یجحد بآیاتنا الا الظالمون (عنکبوت، 49) بلکه آن آیات بینات است که در سینه دانشمندان قرار دارد و انکار آیات ما را جز ستمگران نمی‏کنند. باز فرمود : «یا ایها الناس قد جاءکم برهان من ربکم و انزلنا الیکم نورا مبینا» (نساء، 174) ای مردم برهانی از جانب پروردگارتان برای شما آمده است و نور مبینی برای شما فرستاده‏ایم.
نه تنها کلمه اعجاز در آیات قرآن کریم استعمال نشده است، بلکه در مناظرات کلامی و احتجاجات بین ادیان نیز از کلمه اعجاز استفاده نشده است. کتابهایی که در سه قرن اولیه اسلامی درباره شگفتی‏های قرآن نگاشته شده به اعجاز اشاره‏ای ندارد، همچون مجازالقرآن ابوعبیده (متوفای 210)، معانی القرآن فراء (متوفای 207)، نظم القرآن جاحظ (متوفای 255)،تأویل مشکل القرآن ابن قتیبه (متوفای 276).
نخستین کتابی که با عنوان «اعجاز القرآن» نگاشته شده، تألیف محمد بن یزید واسطی (متوفای 306) است. پس از آن، کتاب رمّانی (متوفای 386) با نام النکت لاعجاز القرآن ؛ کتاب ابوسلیمان خطابی (متوفای 388) با نام بیان اعجاز القرآن ، کتاب اعجاز القرآن باقلانی (متوفای 403)، الرسالة الشافیة فی الاعجاز و دلائل الاعجاز، هر دو نوشته عبدالقاهر جرجانی (متوفای 481)، نهایة الایجاز فی درایة الاعجاز فخررازی (متوفای 606) و سایر کتابها را می‏توان نام برد.
تفاوت معجزه با آیه و بینه در آن است که معجزه به معنی ناتوان ساختن و از پای درآوردن است، امّا آیه و بیّنه به معنی نشانه و دلیل است و هدف از ارائه آن‏ها «از پای درآوردن » نیست، بلکه مقصود، عرضه شاهد، ارائه گواهی بر صدق دعوی نبوت، دلالت افراد به ذوالآیة، و هدایت آنها به عبادت حق تعالی است. آنان که از قلبی پاک و حق‏پذیر برخوردارند، هرگز به مبارزه با راستی برنمی‏خیزند تا پیامبران در برابرشان به اعجاز متوسل شوند و منکوبشان سازند.

قرآن کریم و احادیث پیامبر اکرم و ائمه طاهرین علیهم‏السلام ، از وجه فصاحت و بلاغت در اعجاز قرآن کریم یاد نکرده‏اند. البته قرآن کریم از حیث فصاحت و بلاغت خود خارق العاده است و بشر از این حیث نیز نمی‏تواند با قرآن برابری کند و مانند آن بیاورد. امّا فصاحت و بلاغت، مربوط به ظاهر الفاظ و قالب معانی و معارف بلندی است که این کتاب آسمانی بدان موصوف است. آن کمالات و اوصاف، این کتاب گرانقدر را بر سایر کتب بشری و حتی کتابهای آسمانی پیشین، تفوّق و برتری داده است.
برخی از اوصافی که قرآن کریم برای خود برمی‏شمرد، عبارت است از هدایت، حکمت، علم، برهان، بصائر، شفا، روح، پند و اندرز، نور و بینات. مثلاً می‏فرماید :
«انا سمعنا قرآنا عجبا یهدی الی الرشد » (جن ، 1) که هدایت آن را به رشد، وجه شگفتی می‏داند.
«ان هذا القرآن یهدی للتی هی اقوم » (اسراء، 9) که وصف اساسی قرآن را «هدایت به راه اقوم» می‏شمرد.
«قد جائکم برهان من ربکم » (نساء، 174) یعنی قرآن به تمامی برهان پروردگار است.
«هذا بصائر للناس و هدی و رحمة (جاثیه، 20) یعنی قرآن بصیرت و هدایت و رحمت است.
«قد جائکم موعظة من ربکم و شفاء لما فی الصدور» (یونس، 57) یعنی قرآن کریم، مواعظ پروردگار و شفای قلوب مردمان است.
پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم نیز قرآن کریم را با چنین ویژگی‏هایی توصیف فرموده است . مثلاً در روایتی از ایشان می‏خوانیم : قرآن، شفاعت کننده‏ای مقبول است و شاهدی راستین. هر کس آن را پیشوای خویش سازد، به فردوس برین هدایت شود و هر کس آن را رها سازد، به آتش دوزخ درافتد. قرآن راهنمایی است که انسان را به بهترین راه دلالت کند. ظاهرش حکمت پندآمیز است و باطنش علمی شگفت‏انگیز. عجایب احکامش با گذشت زمان پایان نیابد و غرایب اسرارش در اثر کثرت تلاوت کهنگی نپذیرد. قرآن ریسمان استوار خدا و راه راست اوست. هر کس طبق فرامین آن لب به سخن گشاید، راستگو است و هرکس وفق احکام آن حکم کند، دادگستر باشد و هرکس دستورات آن را به کار بندد، رستگار شود (ارشاد القلوب، ج 1، ص 79)
با وجود این اوصاف و کمالات، آیا در حقّ این کتاب آسمانی جفا نیست که بالاترین وجه اعجاز آن را فصاحت و بلاغتش بدانیم ؟(1)
علاوه بر آن، در آیات مربوط به تحدّی در قرآن کریم، نشانه‏هایی وجود دارد که وجه اعجاز قرآن را روشن می‏سازد. مثلاً در آیه‏ای می‏فرماید: «قل فاتوا بکتاب من عندالله هو اهدی» (قصص، 49) اگر راست می‏گویید کتابی بیاورید که از این قرآن هدایت کننده‏تر باشد.
روشن است که اگر وجه اعجاز قرآن فصاحت و بلاغت آن بود، بایستی می‏فرمود: اگر راست می‏گویید ، کتابی بیاورید که فصیح‏تر و بلیغ‏تر از این کتاب باشد. در آیه‏ای دیگر می‏فرماید : «لئن اجتمعت الانس و الجن علی ان یأتوا بمثل هذا القرآن لا یأتون بمثله و لو کان بعضهم لبعض ظهیرا» (اسراء، 88) اگر جنّ و انس متفق شوند و پشت به پشت هم دهند تا کتابی مانند قرآن بیاورند، موفق نخواهند گردید.
روشن است که اگر وجه اعجاز قرآن فصاحت و بلاغت آن بود، بایستی می‏فرمود: اگر اعراب پشت به پشت هم بدهند نمی‏توانند با آن معارضه کنند، زیرا آنچه که در همه جنّ و انس مشترک است، عقل و ادراک و شعور و بصیرت است.(1)
سؤال : برخی از کسانی که وجه اعجاز قرآن کریم را فصاحت و بلاغت آن می‏دانند، به حدیث ابن سکیت از امام ابوالحسن علیه‏السلام (2) استناد می‏کنند که در آن به مشابهت معجزه پیامبران با علوم رایج زمان ظهورشان اشاره شده است و می‏گویند: چون در زمان ظهور پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم فصاحت و بلاغت در میان اعراب شایع بوده است، پس وجه اعجاز قرآن کریم نیز همان خواهد بود (البیان، ص 39).
روایت مذکور چنین است: «ابن سکیت از امام ابوالحسن علیه‏السلام روایت کند که فرمود: خدای تعالی هنگامی موسی علیه‏السلام را به پیامبری برگزید که مردم آن عصر به سحر و جادو اشتغال داشتند. موسی علیه‏السلام با بیّنه‏ای به نزد آنان آمد که توان مقابله با آن را نداشتند، سِحر ایشان را باطل ساخت و بر آنها حجت را اتمام نمود. خداوند، هنگامی عیسی علیه‏السلام را به پیامبری مبعوث کرد که بیماری‏ها فراوان بود و مردم نیازمند علم طبّ بودند. عیسی علیه‏السلام با بیّنه‏ای به نزد آن‏ها آمد که نمی‏توانستند با آن مقابله کنند. او به احیای مردگان پرداخت و اَکمه و اَبرص(3) را به اذن پروردگار شفا داد و حجت را بر ایشان تمام کرد. خداوند، هنگامی محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم را برانگیخت که خطبه و کلام ـ و یا شعر ـ در نزد آنها رواجی تامّ داشت. پیامبر اکرم با مواعظ و حکمت‏ها به نزد آنان آمد، سخنان ایشان را باطل ساخت و حجّتش را بر آنان تثبیت فرمود.» (الکافی، کتاب العقل و الجهل، حدیث 20).
پاسخ : اولاً در روایت، ذکری از فصاحت و بلاغت نیست، زیرا در آن آمده است که امر غالب در عصر بعثت پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم خطب و کلام بوده و معجزه پیامبر اکرم نیز از همین سنخ است زیرا معارف و حقایق عالیه قرآنی از مقوله خطب و کلام است و نه از سنخ معجزات پیامبران پیشین علیهم‏السلام .
جمله «فاتاهم من عنداللّه من مواعظه و حکمه ما أبطل به قولهم » در متن حدیث، صریح است در اینکه وجه اعجاز قرآن کریم در مواعظ سودمند و حکمت‏های والای آن است، نه در قالب لفظ‏های فصیح آن.
ثانیا در دنباله روایت ـ که معمولاً نقل نمی‏شود ـ راوی پرسشی بدین مضمون مطرح می‏کند که اگر در آن روز چنین بود امروز حجت چیست؟ و از چه راهی صدق دعوی پیامبر اکرم بر عرب و عجم و فصیح و غیر فصیح ثابت می‏شود؟ امام علیه‏السلام می‏فرمایند: به توسط عقل. یعنی به میزان عقل در آیات قرآن کریم بنگرید، تا به حقانیت آن معترف شوید. (الکافی، کتاب العقل و الجهل، حدیث 20)

ـ فصاحت و بلاغت، یکی از وجوه اعجاز قرآن کریم است که قاطبه مفسران و دانشمندان علوم قرآنی متعرّض آن شده‏اند، اما وجه اصلی اعجاز قرآن کریم محسوب نمی‏گردد.
ـ لفظ «معجزه»، از اصطلاحات دانشمندان علم کلام است و در قرآن کریم و معظم احادیث اسلامی، ذکری از آن به میان نیامده است.
ـ دلایل صدق پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم در لسان قرآن کریم، عبارت از آیه و بینه و برهان و حجت و سلطان است. تأکید بر این الفاظ، با مقاصد پیامبران ـ که ارشاد و هدایت است ـ بیشتر سازگاری دارد تا لفظ معجزه، که به معنی ناتوان ساختن و منکوب کردن است.
ـ جنبه‏های معنوی و محتوایی اعجاز قرآن کریم، بر جنبه‏های ظاهری و صوری و لفظی و بلاغی آن برتری کلی دارد، چنانکه جمعی از علمای امامیه بر آن وجوه تأکید کرده‏اند.

ـ ابن منظور، لسان العرب. قم : ادب الحوزة، 1405 ق .
ـ باقلانی، محمد، اعجاز القرآن. بیروت: داراحیاء العلوم، 1998 م .
ـ بنت الشاطی، عایشه، اعجاز بیانی قرآن. تهران : بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، 1362ش. ـ ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن، للرمانی و الخطابی و عبدالقاهر الجرجانی، تحقیق محمد خلف اللّه احمد و محمد زغلول سلام. مصر : دارالمعارف، 1976 م .
ـ جرجانی، عبدالقادر، دلائل الاعجاز، به کوشش محمد رشید رضا، قاهره، 1331 ق .
ـ حلی، حسن بن یوسف، شرح تجرید الاعتقاد، قم : مکتبة المصطفوی.
ـ حمصی، تاریخ فکرة اعجاز القرآن. دمشق، 1955 م.
ـ خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن. قم : انوار الهدی، 1981 م.
ـ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی. بیروت : دارالقلم، 1992م.
ـ رافعی، مصطفی، اعجاز القرآن. بیروت : دارالکتب العربی، 1990 م.
ـ شریف رضی، نهج البلاغه. مصر.
ـ طباطبایی، سید محمد حسین، اعجاز قرآن. تهران: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، 1362 ش.
ـ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان. تهران: دارالکتب الاسلامیّة، 1389 ق.
ـ طبرسی، ابوعلی، مجمع البیان. تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، پنج جلد.
ـ عسکری، ابوهلال، الصناعتان. قاهره، 1971 م.
ـ فخررازی، نهایة الایجاز فی درایة الاعجاز. بیروت: دارالعلم للملایین.
ـ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1390 ق.
ـ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
ـ المعجم الوسیط، معجم اللغة العربیة، استانبول: دارالدعوة، 1980 م.
ـ ملکی میانجی، محمد باقر، مناهج البیان. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1414 ق.